کتابخانه ملی صربستان بعنوان بزرگترین کتابخانه این کشور، مرجعی برای جمع آوری و نگهداری کتاب ها، مجلات، لوح فشرده و غیره، از سراسر صربستان است و حدود شش میلیون جلد کتاب در آن نگهداری می شود. ساختمان کتابخانه در سال ۱۹۷۳ بنا شده و در سال ۲۰۱۱ ضمن حفظ ساختار کلی طراحی اولیه، به شکل مدرنی بازسازی شده است. این بنا در واقع بخشی از یک محوطه فرهنگی-مذهبی است که در حاشیه میدان اسلاویا (میدان مرکزی شهر) قرار دارد و شامل ساختمان کتابخانه ملی و کلیسای سنت ساوا-بزرگترین کلیسای ارتدوکس جهان-می شود.
تمامی کتابخانه های صربستان در زیر چتر کتابخانه ملی به فعالیت می پردازند. کاربری این مکان علاوه بر کتابخانه، به عنوان یک مرکز هنری نیز تعریف شده است. این نهاد در قالب تفاهم نامه ها با سایر کتابخانه های منطقه و دنیا همکاری دارد. تفاهم نامه همکاری کتابخانه های ملی جمهوری صربستان و جمهوری اسلامی ایران نیز در اردیبهشت ماه ۹۷ به امضا رسید.
این کتابخانه روزانه حدود هزار بازدید کننده دارد که هشتصد نفر بصورت مراجعه حضوری و دویست نفر از طریق فضای مجازی به منابع آن دسترسی دارند. کتابخانه ملی صربستان بصورت موضوعی طراحی شده و شامل بخش های مذهب، علوم طبیعی، علوم اجتماعی، هنر، پزشکی و ورزش می شود. درب های کتابخانه از ساعت هشت صبح تا نه شب بروی اهل کتاب باز است و عضویت برای استفاده از خدمات این مجموعه الزامی است. مراجعین می توانند دو کتاب و یک رایانه قابل حمل را با خود به داخل مجموعه ببرند و باقی وسایل در اتاقک ورودی کتابخانه به امانت گذاشته می شود.
در معماری این کتابخانه سمبل ها و نمادهای فراوانی بکار رفته است. در ساحت بیرونی، مکعبی با ابعاد حدودا یک متر در یک متر خودنمایی می کند که نور سبز رنگی از آن ساطع می شود و اعداد صفر و یک (باینری) بصورت بسیار ریز بر روی آن حکاکی شده است. از پیشانی این مکعب، دو مسیر که به تمامی بخش های کتابخانه کشیده شده اند، مراجعین را به داخل کتابخانه رهنمون می سازند. یکی بصورت کفپوش مشکی رنگی در کف و دیگری شیشه ای و صیقل خورده با صفر و یک های منظم حکاکی شده که در بالای سر امتداد دارد. این دو نمادی از مسیر دانش هستند؛ مسیر دانش کلاسیک در کف و مسیر دانش دیجیتال در بالا که هردو برای این کتابخانه محترمند.
کتابخانه ملی صربستان در طول دو جنگ جهانی بیشترین آسیب را دید. در طول جنگ جهانی اول، خسارات جبران ناپذیری به این کتابخانه وارد شد. ساختمان در سال ۱۹۴۱ و در جریان جنگ دوم، مجددا مورد بمباران نیروهای مهاجم واقع شد و کاملا با خاک یکسان گشت. ساختمان کتابخانه ملی در آن زمان در محل تلاقی دو رود ساوا و دانوب در نزدیکی قلعه میدان قرار داشته است. از آنجا که این کتابخانه محل اصلی نگهداری کتب تاریخی و مهم کشور بوده است، در واقع در جریان این بمباران بخشی از تاریخ این کشور نابوده شده و امروز تنها بقایای چند جلد کتاب کاملا سوخته در ویترین های ورودی کتابخانه ملی فعلی نگهداری می شود.
در واقع می توان گفت کتابخانه ملی صربستان مجموعه ای است از کتاب های هفتاد و اندی سال اخیر بعلاوه معدود کتاب های تاریخی که بعدها به این کتابخانه اهدا شده و یا از افراد، خریداری شده است. کتابخانه مادر صربستان در نوویساد اما از این تهاجم ها در امان بوده و اگرچه مجموعه نسخ خطی بزرگی ندارد اما گنجینه آن از کتابخانه ملی غنی تر است.
از میان ویترین های محتوی کتاب های سوخته که بگذریم، مسیر دانش ما را از راه پله ها به بالا هدایت می کند و در مقابل سالن اصلی مطالعه قرار می دهد. همانطور که قبلا عنوان شد، این مجموعه کارکرد هنری هم دارد. پیانوی قرار گرفته در سالن طبقه اول که به سالن اصلی مطالعه منتج می شود، روزهای شنبه در ساعت خاصی، موسیقی دوستان را گرد هم جمع می کند. برای ورود به سالن مطالعه از میان ویترین هایی می گذریم که درون آنها تصاویری از کتب و نقشه های تاریخی قرار داده شده است.
سالن اصلی مطالعه، تنها بخشی از مجموعه است که سقف آن محدود به طبقه بالا نیست و تا بالاترین نقطه ساختمان ادامه پیدا کرده است. این شیوه طراحی ضمن تامین نور کافی بعلت شیشه ای بودن کلیه المان های جداکننده کتابخانه، عظمت خاصی را نیز به سالن داده است. سالن با ردیف های منظمی از میز و صندلی های چوبی چیدمان شده که خاص کتابخانه ملی ساخته شده اند. میزها فضا و امکانات کافی برای مطاله دارند و صندلی ها هم اگرچه تماما چوبی هستند اما بصورت ارگونومیک طراحی شده و جلوه بصری زیبایی دارند. متقاضی کتاب مورد نظر خود را بیرون از سالن سفارش می دهد و بعد از حداکثر نیم ساعت در سالن مطاله تحویل می گیرد. طول دو دیوار جانبی سالن مطالعه اما قفسه بندی شده و کتاب های مرجع بدون تشریفات خاصی همواره در اختیار خواننده قرار دارند. سالن اصلی مطالعه ۲۸۰ و کل کتابخانه در مجموع۶۸۰ میز مطالعه دارد.
از سالن مطالعه که خارج شوید و مسیر دانش را پی بگیرید به طبقه فوقانی رهسپار می شوید و در مقابل سالن مطالعه دیجیتال و نقشه خوانی قرار می گیرید. حدود سی میز مجهز به رایانه و دو-سه میز خاص نقشه خوانی جوابگوی مراجعین در این حوزه است. در پشت این سالن نیز حدود ده میز در راستای دیوار در کنار یکدیگر چیده شده اند که خاص خوانندگان روشندل است و به رایانه و سایر ملزومات مطالعه ایشان مجهز شده است.
از این طبقه بر سالن اصلی مطالعه در طبقه پایین اشراف دارید. دیدن سیل دانش پژوهان از هر نقطه ای در کتابخانه، خود عامل انگیزشی دارد که طراح این مجموعه بدان توجه ویژه داشته است. دیوارهای شیشه ای و پنهان نبودن هیچ نقطه ای از کتابخانه از دید مخاطب، بعنوان نمادی از در دسترس بودن دانش در معماری این بنا بکار گرفته شده است.
در بخشی دیگر از این طبقه وسایل شخصی اهدائی نویسندگان و شاعران شهیر صربستان همچون میلان راکیچ دقیقا در مجاورت میزهای مطالعه عمومی قرار داده شده است که به نوعی نشان از پیوستگی راه علم و در دسترس بودن دستیابی به جایگاه بزرگان علم و ادب صربستان برای قشر جوان این سرزمین است.
از راه پله های پشتی که پایین بیایید، در طبقه هم کف به حیاط خلوت مسقفی می رسید که دور تا دور آن سکوهایی است که محل گپ و گفت و استراحت مراجعین است. در میانه فضا نمادی برنزی رنگ، با ارتفاع حدودا ۳ متر که تصویری مرکب از گل و شعله را به ذهن متبادر می کند، نگاه را مجذوب خود می سازد و گویی به ساده ترین وجه، این کتابخانه را گلستانی برخاسته از دل شعله ها معرفی می کند.
برای رسیدن به درب خروجی که در پیش رو و در انتهای سالن نمایان است، باید از طریق پلی شیشه ای، از روی دالانی بگذرید که با ماسه های سفید پر شده است. جای پاهای روی ماسه ها نماد اولین قدم های جوانان این سرزمین، برای تبدیل شدن به ستارگان درخشانی در منظومه شعر و ادب و علم و فرهنگ این دیار است.
